(Βραχοεκκλησιές, οι σπηλιές του Θεού...Εορταστικές πρακτικές στο διάβα του χρόνου)
Μνήμες, νοσταλγικές στιγμές και γητευτικές θύμισες έφερε στο νου και την καρδιά των παρευρισκόμενων η 5η εκδήλωση της εφετινής χρονιάς 2019-20 του Ανοικτού Λαϊκού Πανεπιστήμιου Γιαννιτσών. Η φιλόξενη αίθουσα του Δημοτικού Συμβούλιου του Δήμου Πέλλας το απόγευμα της Δευτέρας 16-12-2019 έβριθε από κόσμο που κυριολεκτικά απόλαυσε μιαν ανεπανάληπτη εκδήλωση, καρπός αγαστής συνεργασίας της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Γιαννιτσών «Ο Φίλιππος» με τον Δήμο Πέλλας.
Κεντρικό πρόσωπο της εξαιρετικής αυτής εκδήλωσης ήταν ο ευπατρίδης Κωνσταντίνος Μ. Νίγδελης φιλόλογος, συγγραφέας και διευθυντής του Μουσείου Προσφυγικού Ελληνισμού της Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως. Ο ομιλητής, άξιο τέκνο της Πονεμένης Ρωμιοσύνης και Καππαδόκης στην καταγωγή, συνεπήρε και συγκλόνισε το ευάριθμο κοινό που ταξίδεψε μαζί του σε μιαν αγαπημένη πατρίδα της απέραντης, αιώνιας και ζώσας Ρωμανίας. Ο τίτλος της εισήγησής του ήταν «Μνήμες Καππαδοκίας. (βραχοεκκλησιές, οι σπηλιές του Θεού...Εορταστικές πρακτικές στο διάβα του χρόνου» και ο λόγος του χειμαρρώδης, μεστός και σε πολλά σημεία συγκλονιστικός. Οι εικόνες των μικρών ναών που παρουσίασε ήταν εκφραστικότατες και βοήθησαν πολλαπλώς το όλο θέμα.
Ο ίδιος, έμπειρος ταξιδευτής και ακάματος ερευνητής, έχει περπατήσει άπειρες φορές στα αγιασμένα χώματα της Καππαδοκίας, αφουγκράστηκε τους ήχους του αγέρα της Ανατολής κι ένοιωσε κατάβαθα την σιωπή της φρυγανισμένης πατρικής του γης. Συγκινητική ήταν η αναφορά του στα-λεγόμενα-βυζαντινά χρόνια στην ιστορία της Μικράς Ασίας και ειδικά στην Καππαδοκία. Η χώρα αγίων, ηρώων και βασιλέων υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα σε έκταση θέματα (διοικητικές περιφέρειες) η οποία μάλιστα συμπεριλάμβανε και την περιοχή του Πόντου. Ονομαζόταν δε η τελευταία «η προς των Πόντω Καππαδοκία». Το εξώκοσμο και συνάμα γοητευτικό τοπίο της περιοχής είναι δημιούργημα της φύσης και του Θεού. Άνεμοι, Ήλιος, παγετοί, χρόνος και τα 2 ενεργά ηφαίστεια στα όρη Αργαίος και Χασάν Νταγ διαμόρφωσαν την σημερινή εικόνα της Καππαδοκίας που προσελκύει εκατομμύρια επισκέπτες, προσκυνητές και τουρίστες. Η άφθονη λάβα που ξεχύθηκε μανιασμένα από τους κώνους των παραπάνω βουνών συνέβαλε αποφασιστικά στην ποιότητα, την υφή και το χρώμα της γης που την σκεπάζει σε πολύ εκτεταμένη επιφάνεια.
Γεωγραφικά η Καππαδοκία, η χώρα των ωραίων αλόγων, περικλείεται από ένα νοητό τρίγωνο μεταξύ Αρχελαϊδας (σημ. Ακσαράι), Καισάρειας (σημ. Καϊσερι) και Νίγδης (σημ. Νίγντε) προς το Νότο. Αρκετοί δε πάλι μελετητές και επιστήμονες-ανάμεσά τους πολλοί Καππαδόκες-συμπεριλαμβάνουν και το Ικόνιο (σημ. Κόνια) προς την Δύση. Κατοικούνταν μέχρι την Ανταλλαγή πληθυσμών το 1923-1924 από ακραιφνή ελληνικό πληθυσμό σε ελληνικά ή και μικτά χωριά. Στην Καππαδοκία ελληνικά ήταν τα γνωστά χωριά και κωμοπόλεις: Μαλακοπή, Ανακού, Αβανός, Λίμνα, Αξός, Τροχός, Καρβάλη, Μιστί, Καρβάλη, Αλαϊ, Φλογητά, Φάρασα, Γκιουρούτζε, Τάστσι, Ενεχίλ, Τσοχούρ, Μουταλάσκη, Ανδρονίκι, Σινασσός , Έβερεκ, Σιβρί Χισάρ και άλλα πολλά.
Πολλοί, δυστυχώς, ήταν και οι Καππαδόκες που εξαναγκάστηκαν να εξισλαμιστούν και ολόκληρα χωριά, συνοικίες πόλεων και χιλιάδες Ορθόδοξοι Χριστιανοί κάτω από αφόρητες οικονομικές, κοινωνικές και θρησκευτικές πιέσεις μεταστράφηκαν κι έγιναν Μουσουλμάνοι. Αρκετοί δε από αυτούς ακόμη και σήμερα παραμένουν κρυπτοχριστιανοί.
Η ευλάβεια και η εσωστρέφεια που χαρακτήριζε τους Καππαδόκες, ο φόβος που ένοιωθαν από τους γύρω τους, οι διαρκείς επιδρομές αλλοφύλων όπως Άραβες, Τουρκομάνοι, Οθωμανοί κλπ , οι λεηλασίες και οι βιαιοπραγίες που υφίσταντο και άλλα. δεινά τους ανάγκασαν να βρουν καταφύγιο και παρηγοριά σε υπόγειες «πολιτείες» και απομακρυσμένες τοποθεσίες. Με τεράστια καρτερία και απέραντη υπομονή έξυναν την ηφαιστειογενή γη τους, τα όχι και τόσο σκληρά βράχια της περιοχής και σμίλευαν μικρές κατοικίες, αποθήκες, στάβλους και πραγματικά έργα τέχνης όπως είναι οι βραχοεκκλησιές. Οι τελευταίες προκαλούν ακόμη και στην εποχή μας τεράστιο ενδιαφέρον από την παγκόσμια κοινή γνώμη. Μάλιστα η ίδια η ΟΥΝΕΣΚΟ συμπεριέλαβε τοποθεσίες της Καππαδοκίας στον κατάλογο προστατευόμενων μνημείων χαρακτηρίζοντάς τις ως παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά! Ήταν τόσο μεγάλος ο αριθμός των βραχοεκκλησιών που ο ίδιος ο ομιλητής κάνει αναφορά στα βιβλία του για 168 τέτοια αριστουργήματα λαϊκής θρησκευτικής πίστης!
Οι Καππαδόκες ζώντας σε μιαν αραιοκατοικημένη, άνυδρη-ως επί το πλείστον γη, με ελάχιστες βροχές και παντελή έλλειψη ξυλείας στωικά υπέμειναν την μοίρα τους και βρήκαν τρόπο να κατασκευάζουν κτίσματα πέτρινα δίχως την χρήση του ξύλου, αν και πολύτιμη οικοδομική ύλη. Η ιδιαίτερη ευσέβεια που τους χαρακτήριζε έβρισκε δημιουργική διέξοδο και έκφραση στην ανοικοδόμηση μικρών ναών. Σε αυτό το σημείο δέον να υπογραμμιστεί η επιρροή που άσκησαν πάνω τους τα λεγόμενα «απόκρυφα ευαγγέλια». Δημοφιλείς ήταν πάντα οι άγιοι Κωνσταντίνος, Ελένη, Γεώργιος, Θεόδωροι, Βαρβάρα, Αικατερίνη κ.ά.
Στην Αραβησσό ακόμη και σήμερα ενδιαφέρον προκαλεί η εκκλησία του αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου (σημ. Καρσί Κιλισσέ) με τοιχογραφίες όπου απεικονίζεται η Παναγία να κρατάει ρόκα και να υφαίνει, η προδοσία του Ιούδα ο οποίος «υπερίπταται», η αποκαθήλωση του Ιησού, η Κοίμηση της Θεοτόκου, τα διαφορετικού μεγέθους φωτοστέφανα στα κεφάλια των αγίων, ο ζυγός της δικαιοσύνης και η καταπληκτική σύνθεση με την κρίση του βύθιου δράκοντα που καταπίνει αμαρτωλούς αρχιερείς- πιθανότατα λατινόφρονες- που κατέλαβαν θρόνους μετά την πρώτη άλωση του 1204 της Πόλης από τους Δυτικούς.
Κοντά στη Νίγδη και στη μονή Εσκί Γιουμούς=παλιών ασημιών στο ναό υφίσταται παράσταση που θυμίζει σπηλιά του Θεού, ενώ εντυπωσιάζει σκηνή της γέννησης του Ιησού, του Ιωσήφ του μνήστορα και εκείνη με την χαμογελαστή Παναγιά. Σε βάθος 20 μέτρων κάτω από την επιφάνεια της γης η σύνθεση με την Παναγία που κρατάει τον Χριστό, γνωστή ως οδηγήτρια και η αγία Αικατερίνη εύλογα προκαλούν το ενδιαφέρον των προσκυνητών, παρά τα ορθογραφικά λάθη πάνω στις αγιογραφίες δείγματα ολιγογράμματων βεβαίως, αλλά ένθερμων πιστών.
Οι σημερινές ονομασίες των σωζόμενων εκκλησιών ίσως παραξενεύουν τους επισκέπτες αλλά, να σημειωθεί ότι δόθηκαν από τους Μουσουλμάνους (στην πλειοψηφία τους εξισλαμισμένοι πρώην Έλληνες Χριστιανοί ή απόγονοί τους) που έφτασαν από την Ελλάδα και εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή μετά την Ανταλλαγή των Πληθυσμών και οι οποίοι δεν γνώριζαν, σαφώς, τους αγίους στους οποίου τιμώνταν οι εκκλησιές που αντίκρισαν άμα τη αφίξει τους στην Μικρά Ασία. Η σύμβαση Ανταλλαγής Πληθυσμών (30-1-1923) προέβλεπε υποχρεωτικές μετακινήσεις κατοίκων και 450.00 περίπου ήταν οι Μουσουλμάνοι Έλληνες υπήκοοι που κατέφθασαν στην Μικρά Ασία, Πόντο Ανατολική Θράκη και πάνω από 1.500.000 (όσοι τελικά επέζησαν) οι καταδιωγμένοι και εκτοπισμένοι Χριστιανοί Ορθόδοξοι και λίγοι Αρμένιοι που έφτασαν πρόσφυγες στην Ελλάδα, θλιβερά απομεινάρια ενός ακμαίου κοινωνικοοικονομικού και πνευματικού πολιτισμού.
Η γνωστή εκκλησία των μήλων ή Ελμαλί Κιλισσέ έλαβε αυτή την ονομασία από τους επήλυδες νέους κατοίκους που παρατήρησαν στην οροφή της μια καλλιτεχνική σύνθεση με μήλα. Χαρακτηριστική είναι η παράσταση όπου σέρνουν τον Χριστό δεμένο στον λαιμό με σχοινί. Η εκκλησία με τα φίδια (Yalanli Kilisse) δημιουργεί ιδιαίτερη αίσθηση καθώς απεικονίζονται o δράκος που μοιάζει με φίδι αλλά και άγιοι όπως ο Ονούφριος που καλύπτει με φύλλο τα πάθη ενός μοναχού, ο άγιος Γεώργιος, ο άγιος Κωνσταντίνος κ.ά. Κοντά της η εκκλησία των σανδάλων (Carikli Kilise), καθώς και σκοτεινή εκκλησία (karanlik kilise) στην οποία οι εξαιρετικές τοιχογραφίες διατηρήθηκαν αρκετά καλά λόγω του ότι στο εσωτερικό έμπαινε ελάχιστο φως. Aυτές βρίσκονται στην περίφημη περιοχή του Κοράματος (σημ. Γκιόρεμε).
Η περιήγηση στην αγιοτόκο Καππαδοκία συνεχίζεται ...Η εκκλησία των στεφάνων (Tokali kilise), στο Γκιόρεμε κι αυτή, εντυπωσιάζει ταπεινά με τη μορφή της Παγίας μητέρας που περιβάλλει με απέραντη αγάπη τον Υιό της και τις μορφές του προφήτη Δανιήλ και των 3 μάγων που εμφανίζονται φορώντας το χαρακτηριστικό καπέλο τους. Αποτελεί δείγμα υψηλής λαξεμένης αρχιτεκτονικής με εκπληκτικές απεικονίσεις του 10ου αι. Η εκκλησία των ζουμπουλιών, ίσως, η αρχαιότερη σωζόμενη σκαμμένη κι αυτή μέσα στον βράχο, ονομάστηκε έτσι από την παρουσία τριγύρω του γνωστού λουλουδιού. Η εκκλησία του υπερώου είναι διακοσμημένη με παραστάσεις που απεικονίζουν τους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ και τον φόνο του Ζαχαρία, εμπνεύσεις σαφώς επηρεασμένες από τα απόκρυφα ευαγγέλια.
Η εκκλησία της δεξαμενής (Sarmik kilise) του 10ου αι. έχει σημαντικό αγιογραφικό διάκοσμο με τον Ευαγγελισμό και την Γέννηση σε χρώμα κεραμιδί. Η νοσοκομειακή εκκλησία (Halak Kilise) βρίσκεται
ΒΑ του Ortahisar και της δόθηκε αυτό το όνομα επειδή μοιάζει εσωτερικά με μικρό νοσηλευτικό ίδρυμα της εποχής. Η υποκίτρινη εκκλησία (Sarica Kilise) υπήρξε ταφικό παρεκκλήσι.
Στην περιοχή της Ζέλβης σώζεται η εκκλησία των ιχθύων (Balikli Kilise) έργο του 8ου αι. , μονόκλιτη με 3 αψίδες και φέρει αντίστοιχους βωμούς, σύμβολο του Χριστιανισμού. Στην περιοχή του Περιστέμματος υπάρχει η εκκλησία των μαρτύρων, στην οποία αξίζει κανείς να ανηφορίσει για να προσκυνήσει. Χαρακτηριστική μορφή είναι ο άγγελος που καλύπτει με τα χέρια του το πρόσωπό του. Η εκκλησία των αγγέλων διαθέτει τεράστια αψίδα και μορφές αρχαγγέλων πάνω στον τοίχο. Η γνωστή εκκλησία των καθρεπτών (Aynali Kilise) του 10ου αι. βρίσκεται ανατολικά του Γκιόρεμε. Τα σχεδιασμένα κόκκινα χρώματα θυμίζουν καθρέπτες. Εντυπωσιάζει ο μοναδικός Σταυρός σε σχήμα Ψ. Η ομορφοκκλησιά (Ala Kilise) έχει ωραία πρόσοψη. Η κρυφή εκκλησιά (Sakli Kilise) ανακαλύφθηκε μόλις το έτος 1957 και διακοσμείται με την παράσταση της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Η εκκλησία των ουρανών (Pyrenli seki kilise) βρίσκεται, δυστυχώς, σε απελπιστική κατάσταση.
Η ευσέβεια των Καππαδοκών είναι στ΄ αλήθεια αξιοθαύμαστη! Η εκκλησία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (Yusuf kos Kilise) έχει στο βάθος της τους αγίους Δημήτριο, Γεώργιο, Θεόδωρο, Κων/νο και Ελένη. Αξιομνημόνευτη είναι η εκκλησία των Αγγέλων (Uzumly Kilise) του 9ου αι. με το παρεκκλήσι το αγίου Νικήτα κοντά στο Ταβουλσόν με ολόσωμη σπάνια απεικόνιση των Αποστόλων και του αγίου Συμεών του Στυλίτη. Στο Περίστρεμμα υπάρχει η εκκλησία των αγίων Κων/νου και Ελένης κατασκευής 950-1050 μ.Χ. Επίσης σημαντική θεωρείται η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου με το λαξευμένο τέμπλο και την μορφή του αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου και σειρά από προφήτες όπως τον Δαβίδ.
Στην Τζαλέλα (Ομορφωχώρι) υπάρχει η εκκλησία του αρχάγγελου Μιχαήλ με πανέμορφο εσωτερικό χώρο και τοιχογραφική λεπτομέρεια της Ανάστασης του Κυρίου. Στα Κόμανα υπάρχει εκκλησία του αγίου Βασιλείου. Η γνωστή εκκλησία των σπαθιών (Kiliclar Kilise) διαθέτει κεντρικό τρούλο και τοιχογραφίες με την προδοσία του Ιούδα, την Γέννηση, σκηνές από τον Λουτήρα, τον μνήστορα Ιωσήφ κ.ά. Η εκκλησία του κακού ματιού (Εl Nazar) δυτικά του Κοράματος (Γκιόρεμε) είναι από τις πλέον επισκέψιμες και πολλές άλλες παρόμοιες αποτελούν δείγμα της βαθιάς θρησκευτικότητας των Ελλήνων της Καππαδοκίας.
Για τους Καππαδόκες τα λαογραφικά έθιμα και οι εκκλησιαστικές γιορτές ήταν βάλσαμο, παρηγοριά και αποκούμπι. Οι ψυχές των δικών τους ανθρώπων επί ένα 12ήμερο στην περίοδο των Χριστουγέννων ήταν παρούσες στην γη και περιφέρονταν. Κάτι παρόμοιο συνέβαινε και για διάστημα 50 ημερών μετά το Πάσχα. Θερμοπαρακαλούσαν την Παναγία να τις απελευθερώσει από τα δεινά του άλλου κόσμου και να τις αναπαύσει πνευματικά. Δεν συνήθιζαν να λένε κάλαντα Χριστουγέννων, αντιθέτως ήταν πολύ διαδεδομένα τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς που συνδέονταν με την οικεία και αγαπημένη προσωπικότητα του αγίου Βασιλείου του Καππαδόκη.
Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς δεν κάνουν κάτι άσχημο ή βαριά εργασία γιατί όλη την χρονιά έτσι θα συνεχιστεί! ...... Στο πασίγνωστο έθιμο με την βασιλόπιττα υπάρχουν 7 διαφορετικές εκδοχές και απόψεις! Ο φοροεισπράκτορας της εποχής άρχιζε ζητάει τα χρυσαφικά, τα τιμαλφή κλπ. από τους κατοίκους παρόλο που ζούσαν σε καθεστώς ένδειας. Η συνέχεια με την παρασκευή της βασιλόπιτας, όπως ονομάστηκε από τον λαό μας, είναι γνωστή. Λιτοδίαιτοι ήταν πάντα οι κάτοικοι και πολύ λίγοι οι πλούσιοι. Η παραγωγή της γης ήταν ελάχιστη γιατί τα εδάφη ήταν άγονα και φτωχά. Η χαρτοπαιξία, ωστόσο, ήταν τόσο διαδεδομένη ώστε το ίδιο το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης να αποστείλει σχετική πατρική εγκύκλιο για περιορισμό και τελική εξάλειψη αυτής της καταστροφικής-για πολλά νοικοκυριά-συνήθειας.
Για την μεγάλη γιορτή των Θεοφανείων τα έθιμα τηρούνταν με συνέπεια. Να υπογραμμιστεί ότι συμμετείχαν και ορισμένοι μουσουλμάνοι-πιθανόν εξισλαμισμένοι πρώην χριστιανοί-στην τελετή! Η έλλειψη θάλασσας αντικαθιστούνταν με τα λιγοστά ποτάμια όπως ήταν ο Άλυς ποταμός (Kizil Irmak). Στην τελετή κατάδυσης, ανήμερα των Φώτων, εκεί έριχναν τον σταυρό. Συχνά αυτό γινόταν για πάνω από 1 φορά και σε ορισμένες περιπτώσεις τουλάχιστον 3 φορές! Στα χωριά Αραβησσός, Χαλβάντερε κ.ά. ήταν μια συνηθισμένη τακτική.
Οι φτωχές εκκλησίες μας δεν είχαν πόρους συντήρησης και το εχθρικό Οθωμανικό κράτος ήταν αδιάφορο. Η περιφορά των εικόνων κλπ ενίσχυε το εκκλησιαστικό και εθνικό φρόνημα των ραγιάδων. Με τέτοιες εξάλλου πρακτικές ενισχυόταν και το λεγόμενο «ταμείο των φτωχών» ή «λευκές δημοκρατίες» και έτσι εμπερίστατες οικογένειες και ορφανά έβλεπαν τους συν-ενορίτες τους να νοιάζονται ουσιαστικά για αυτούς. Δύο σεβάσμια και αναγνωρίσιμα πρόσωπα της τοπικής κοινωνίας, πρόσωπα της απολύτου εμπιστοσύνης πάντα και σε στενή συνεργασία με την τοπική εκκλησία αναλάμβαναν την ευθύνη διανομής χρηματικών ποσών, τροφίμων κλπ. στους άπορους συμπολίτες τους. Η κοινωνική πρόνοια της Ορθόδοξης Εκκλησίας πάντα ήταν στην επικαιρότητα και μάλιστα προηγήθηκε του σύγχρονου κράτους.
Ομάδες μικρών παιδιών, αλλά και μεγάλων περιδιάβαιναν ψάλλοντας τα κάλαντα σε σπίτια καλοστεκούμενων οικογενειών και ζητούσαν –ίσως και φορτικά ορισμένες φορές- χρήματα, τρόφιμα, γλυκά, ρουχισμό από τα αρχοντόσπιτα. Θεωρείτο μεγάλη ντροπή να μην τους δώσουν κάτι οι έχοντες κάποια οικονομική άνεση.
Τα όμορφα ήθη και έθιμα οι εναπομείναντες Καππαδόκες πρόσφυγες μετά το 1922 τα έφεραν στην φιλόξενη Ελλάδα μετά την αποφράδα συνθήκη Ανταλλαγής Πληθυσμών. Πολλοί δε σήμερα απόγονοι προσφύγων δεύτερης και τρίτης γενεάς τα διατηρούν και προσπαθούν να τα μεταλαμπαδεύουν στις νεώτερες γενιές.
Η όλη εκδήλωση έκλεισε πολύ όμορφα και ταιριαστά: α) με τους Καππαδοκικούς χορούς: τον αγιοβασιλειάτικο και τον χορό των κουταλιών που παρουσίασαν καταχειροκροτούμενοι από το ενθουσιασμένο κοινό τα μέλη του Πολιτιστικού Σύλλογου Νέου Μυλότοπου «Οι Καππαδόκες» συνοδευόμενα από την κα Σοφία Κοσμόγλου δραστήριο στέλεχος, εδώ και χρόνια, του εν λόγω συλλόγου και β) με την χορωδία του Π.Σ. Νέου Μυλότοπου «Οι Καππαδόκες» τα μέλη της οποίας υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Αντώνιου Παπαδόπουλου τραγούδησαν το τραγούδι «Απόψε τα Μεσάνυχτα» και έψαλλαν τα αυθεντικά παραδοσιακά κάλαντα της Καππαδοκίας.
Την όλη εκδήλωση παρουσίασε ο Βασίλειος Πόπτσης μέλος του Δ.Σ. της Ι.Λ.Ε. Γιαννιτσών «Ο Φίλιππος» και υπεύθυνος του Α.Λ.Π. Γιαννιτσών. Μίλησαν επίσης με θερμά λόγια ο Δήμαρχος Πέλλας κ. Γρηγόριος Στάμκος και ο πρόεδρος της Ιστορικής Λαογραφικής Εταιρείας Γιαννιτσών «Ο Φίλιππος» Κωνσταντίνος Κάμτσης. Την βιντεοσκόπηση της εκδήλωσης ανέλαβε ο Λάζαρος Κενανίδης και την σχετική φωτογράφιση είχε ο Τσιβρανίδης Κωνσταντίνος μέλη αμφότερα του Δ.Σ. της Ι.Λ.Ε.Γ. «Ο Φίλιππος».
Λάζαρος Η. Κενανίδης θεολόγος, διδάκτορας Νεώτερης Ιστορίας του Α.Π.Θ.
μέλος του Δ.Σ. της Ι.Λ.Ε. Γιαννιτσών «Ο Φίλιππος»
δ/ντής του 2ου Γυμνάσιου Γιαννιτσών «Κύριλλος και Μεθόδιος»
0 comments:
Δημοσίευση σχολίου
Μη διστάσετε να προσθέσετε σχόλια στο δημοσίευμα που σας ενδιαφέρει.
Η εφημερίδα karatzova.com ενθαρρύνει τη δημόσια έκφραση των αναγνωστών της εφόσον τηρούνται οι βασικοί κανόνες δημοσιότητας που ορίζουν οι ελληνικοί νόμοι. Τα σχόλια εκφράζουν αποκλειστικά τον εκάστοτε σχολιαστή.